In dit blogbericht heb ik besloten om het te hebben over ‘De
Pest van Justinianus’. Het klonk me absoluut niet bekend in de oren en ik wou
er meer over weten. Wat bleek, dit is dezelfde pest die 800 jaar later bekend
zou staan als ‘De Zwarte Dood’. Dat leek me wel de moeite waard om eens een
stukje over te schrijven.
De voorloper van de Zwarte Dood
 |
| Keizer Justinianus I |
Wanneer we het over de builenpest hebben, denken de meesten
onder ons spontaan aan ‘De Zwarte Dood’. Dat is dan ook één van de bekendste
pestepidemieën die ooit heeft plaatsgevonden. Maar wat
als ik je nu eens vertel
dat deze pest al eerder een pad van verwoesting naliet. De eerste builenpest
van 541-543 na Christus werd vernoemd naar de toenmalige keizer van Byzantium,
Justinianus I. Hij werd zelf besmet, maar had in tegenstelling tot veel van
zijn tijdgenoten, het geluk deze ziekte te overleven. De ziekte trof Centraal-
en Zuid-Azië, het noorden van Afrika en het gehele Middellandse Zeegebied met
Europa.De Oorsprong en verspreiding
Tot voor kort vermoede men dat de uitbraak in Ethiopië
ontstond en zich zo naar Pelusiom in Egypte verspreidde. Dit was de
belangrijkste havenstad gelegen aan de oostkant van de Nijldelta. Vanuit
verschillende Egyptische havensteden werd graan geëxporteerd naar het
Middellandse Zeegebied en het Byzantijnse Rijk. Tussen dit graan zaten
onvermijdelijk ook ratten met besmette vlooien. Op die kon de ziekte zich
ongestoord en makkelijk verspreiden onder de bevolking.
Uit nieuwe studie blijkt nu dat niet Ethiopië, maar Oost- of
Centraal Azië de eerste plaats is waar de ziekte voor het eerst uitbrak. Bij een
DNA-onderzoek van 137 menselijke skeletten, bleek dat twee van hen stammen van
de pestbacterie droegen. Één skelet met de bacteriestam is afkomstig uit het
Tian Sha gebergte in Centraal Azië, die persoon
zou rond het jaar 200 gestorven zijn. De andere persoon zou veel later
gestorven zijn, tussen de zesde en negende eeuw. Uit dit onderzoek besluit men
dus dat de nomadische stammen van de Hunnen aan de grond liggen bij het
overbrengen van de pestbacterie. En dat is zeker mogelijk, gezien de Hunnen
strooptochten ondernamen in het West-Romeinse Rijk, alsnog het Oost-Romeinse of
Byzantijnse Rijk.
De omvang van de Pandemie
De omvang van deze pandemie is niet duidelijk. Het is niet
mogelijk om betrouwbare cijfers te geven over het aantal doden, maar in eerste
instantie wordt geschat dat er rond de 25 miljoen doden zouden geweest zijn.
Deze pest zou om de 20 jaar ongeveer, tot 750 na Christus, terug komen. Dat zou
het totaal op zo’n 100 miljoen doden brengen, maar nogmaals dit is niet zeker.
Zeker niet als je weet dat de uitbraken geleidelijk aan steeds meer lokaal en
minder virulent werden. Na 770 na Christus zijn er geen uitbraken meer, tot
bijna 600 jaar later de uitbraak van de Zwarte Dood zijn intrede deed.
Door de ogen van Procopius van Caesarea
 |
| Procopius van Caesarea |
Procopius van Caerarea was een Byzantijnse geschiedkundige,
wetenschapper, juridisch adviseur en letterkundige. Deze man leefde onder de
regering van Justinianus I en is dan ook één van de belangrijkste bronnen uit
deze tijd. In zijn getuigenissen over de Pest van Justinianus vertelt hij
uitgebreid over het de uitbraak en verspreiding van de pest in Egypte onder de
bewoners van
Pelusium. En hoe de ziekte zich vertakte in twee richtingen,
Alexandrië en Palestina en door de havens naar de rest van de wereld. Want zoals
bij de Pest van Antoninus de heerbanen een groot nadeel bracht bij de
verspreiding, zijn de havens in de dit verhaal de bronnen van verspreiding naar
het binnenland. Daarnaast uit hij ook zijn onbegrip over de ziekte. De ziekte
raakte iedereen ongeacht leeftijd, sekse of sociale status. Arm, rijk, slaaf of
heiligdom, de ziekte bleef niet weg. Ik neem graag even de tijd om het te
hebben hoe hij dit beleefde, aangezien de manier waarop men toen dacht me enorm
intrigeert. Het magisch denken is er fel aanwezig, want waar moeten zij hun
verklaring anders halen? In onze ogen lijkt deze manier van denken een
fantasiewereld, net een kind die de wereld nog aan het ontdekken is, voor hen
is het hun werkelijkheid. Boze dromen
Mensen zagen allerlei dingen, geestverschijningen in
menselijke gedaante die je de ziekte gaf wanneer zij je lichaam aanraakten. Wij
weten nu wel beter en weten dat je effectief besmet kan worden door
aanrakingen, in deze tijd konden door simpelweg handen schudden de vlooien aan
elkaar doorgegeven worden, waardoor die mensen op hun beurt gebeten werden. Ook
kregen mensen visioenen. Die toonden datzelfde wezen die hen datzelfde lot liet
ondergaan of ze hoorden een stem die hen vertelde dat zij behoorden tot zij die
ten dode opgeschreven waren. Eigenlijk is dat niet zo gek, want misschien heeft
u het ook al gelezen, net zoals bij het coronavirus, traumatische
gebeurtenissen een impact hebben op onze dromen. Momenteel leven we ook in
onzekere tijden, gelukkig hebben wij een ver geëvolueerde wetenschap waardoor
we een stuk beter kunnen ingrijpen en begrijpen wat er aan de hand is. Dit moet
ook heel angstaanjagend en traumatiserend geweest zijn voor hen en niet zo gek,
maar dat zal ook een invloed op hun dromen gehad hebben.
De symptomen
Wanneer onze vriend Procopius de symptomen beschrijft,
kunnen wetenschappers uitsluiten dat het over de builenpest gaat. In zijn tijd
konden ze dat natuurlijk niet, je merkt ook aan de manier waarop hij het
beschrijft dat hij het niet begrijpt en ergens ook naar een logica probeert te
zoeken, maar die vind hij helaas niet. Hij spreekt over plots opkomende koorts,
die op eender welk moment van de dag kon opkomen en die niets te maken had met
je aan het doen was. Het viel hem op dat in sommige gevallen kliergezwellen
optraden, maar daar was geen vast patroon in, bij sommigen kwam het de eerste
dag, bij andere de tweede dag. Wel stelde hij vast dat de plaatsen van de
builen veelal aan de onderkant van de buik, de oksels, achter de oren en op
verschillende plaatsen aan het bovenbeen opkwam. Wanneer zo’n buil barste kwam
er pus uit en stierf de persoon zo goed als meteen. Ook trad bij sommigen een
toestand van delier op, die kon heel hevig zijn en dat maakte het voor zijn of
haar naaste omgeving heel lastig om voor de persoon te zorgen. Velen van hen
waren uitgeput door de zware zorg. Anderen lagen dan weer in een coma, eentje
waarvan ze veelal niet meer van ontwaakten door een tekort aan voedsel.
In het straatbeeld
“In die periode zag men nauwelijks mensen in de straten van
Byzantium, want iedereen die zo gelukkig was om nog gezond te zijn was thuis,
bezig met het verzorgen van zieken of treurend om de overledenen. En als men
dan toch iemand buiten zag lopen, droeg hij een van de lijken. Alle denkbare
werkzaamheden waren opgeschort, de hele handel was door de handwerkers in de
steek gelaten, evenals alle andere arbeid waarmee iedereen bezig was geweest.”
 |
| Reconstructiemodel van Constantinopel |
Het was niet zo dat de mensen thuis moesten blijven van de
overheid of in hun geval van de keizer, zoals wij dat wel moeten. Toch bleven
ze allen thuis, maar dan eerder uit angst of noodzaak om voor de zieken te
zorgen eerder dan voor besmetting tegen te gaan. Hoe kan het ook anders, ze
wisten niet beter, hoe zou je zelf zijn? Procopius vertelt in zijn getuigenis
over het bergen van de lijken, die ze niet meer meester konden. Wanneer de
begraafplaatsen binnen de stad vol lagen, gingen ze buiten de stad massagraven
delven. Wanneer grafdelvers de toevoer van lijken niet meer aan konden,
beklommen zij de torens van de vestingwerken. Van die torens haalden ze dan de
pannen, deden de lijken erin en deden de pannen terug dicht wanneer ze
volzaten. Dit zorgde voor een enorme stank doorheen de stad. Je kan je wel
voorstellen dat dit geen positieve invloed had op de gemoederen van de mensen.
Ook in tijden van COVID-19 werd het dodenaantal te veel eind
maart in Spanje, zo kwam er op het nieuws dat in Madrid een ijspiste moest
gebruikt worden als lijkenhuis. Toen ik dit zag kreeg ik toch even een krop in
mijn keel. Dat ging voor mij wel heel ver, maar begreep ook dat dat de beste
oplossing was aangezien crematoria de toevloed van doden niet meer aankonden.
Het blijft toch een vies idee, je wil natuurlijk de doden met respect
behandelen, het gaat natuurlijk nog altijd om mensen hun dierbaren, maar gezien
de omstandigheden zijn begrafenissen bijna niet mogelijk. Dit is dan de
oplossing. Ook in Constantinopel gingen gebruikelijke begrafenisrituelen niet
door.
“De doden werden niet meer op de gewone manier vergezeld van
een stoet weggedragen, en de gebruikelijke, ter ere van hen gezongen, liederen
werden ook achterwege gelaten. Het volstond dat iemand het lijk van één van de
overledenen op zijn schouders naar het aan zee grenzende gedeelte van de stad
vervoerde en het dan naar beneden smeet.”
Yersinia pestis: De bacterie die het volk jaren teisterde
In tegenstelling tot COVID-19 werden de Pest van Justinianus
en de Grote Pest niet door een virus, maar door de bacterie Yersinia Pestis veroorzaakt.
Deze pest wordt overgebracht door vlooien van ratten. De bacterie nestelt zich
in de maagingang van de vlo, waardoor het honger krijgt en sneller bijt. Het
slachtoffer van de bacterie is vaak de rat, maar ook mensen zijn niet veilig
voor een beet van een vlo. En laat hier geen misverstanden over bestaan, deze
bacterie kan ook dodelijk zijn voor ratten. De pestbacterie kan verschillende
vormen van de pest veroorzaken, zo is er ook longpest, pestsepsis en pestis
minor, maar aangezien builenpest het meest voorkwam zal ik me daartoe beperken.
De builenpest staat bekend voor zijn hoge mortaliteit. In
die tijden kende men nog geen behandeling waardoor minder dan 40% de ziekte
overleefde. Het was ook geen lange lijdensweg, want tussen de derde en vijfde
dag na de eerste symptomen, trad de dood al in.
De incubatietijd ligt nog lager dan dat van het coronavirus,
we hebben het hier over twee tot vijf dagen. Na de incubatietijd volgen
symptomen als koorts, hoofdpijn en in vele gevallen delirium. Maar waarom heet
dit dan builenpest? Omdat het gepaard gaat met zeer pijnlijke lymfeklierzwellingen
die kunnen overgaan tot verettering. Nu weten we ondertussen ook dat het direct
behandelen door het toedienen van antibiotica de overlevingskans van 40 naar
meer dan 85% doet stijgen.
Ik had zelf ook nog nooit gehoord over deze pest. Julie had hier ook al iets over geschreven. Na deze blog te lezen heb ik nu wel een goed beeld gekregen over deze pest. Zeer interessant dat je uitlegt hoe dit overgedragen kan worden en dit vergelijkt met het Covid-19 virus.
BeantwoordenVerwijderenWanneer ik het woord Ethiopië lees kom ik altijd gelukkig, dit te maken met mijn inleefreis. Daar kan je meer over te weten komen in mijn eerste blogpost. Nu was het minder aangenaam aangezien het daar wss veroorzaakt was, blijkt later zo niet. De pest hebben dus meer fasen dan alleen de gekende 'zwarte dood' interessant om te weten!
BeantwoordenVerwijderen