De Onzichtbare Oorlog: Chernobyl de reeks: Fictie vs. Realiteit

Jullie hebben er waarschijnlijk wel van gehoord. Velen onder jullie zullen het misschien ook gezien hebben. Ik heb het over de reeks ‘Chernobyl’, die nog niet zo heel lang geleden te zien was op Canvas. Ook ik moest dit absoluut gezien hebben. Het zijn deze ernstige gebeurtenissen die mij meest intrigeren en nieuwsgierig maken. Er is een zekere drang om het te begrijpen en dan vooral die menselijke kant. In dit blogbericht wil ik wat dieper ingaan over wat er die nacht in 1986 en de dagen, zelfs weken erna gebeurde, zowel het technische als het menselijke aspect.

Wat liep er mis?

De kerncentrale van Tsjernobyl, de trots van de Sovjet-Unie en nu na meer dan 30 jaar na het ongeval een verboden zone. Hoe is dit alles kunnen gebeuren? Tijdens die bewuste nacht van 26 april 1986, om 1u22, werd er een testprogramma uitgevoerd voor reactor 4. Hierbij werd de automatische beveiliging uitgeschakeld en 1 minuut later ook de stoomturbine. Hierdoor vielen de koelpompen van de reactor stil en nam het vermogen van de reactor toe in plaats van af. Het resultaat, een meltdown. Met andere woorden, de kern van de reactor raakte oververhit en de brandstofelementen binnenin smelten. Hierdoor ontstonden twee ontploffingen na elkaar. Je kan het vergelijken met wanneer je gaspedaal van je auto komt vast te zitten en je steeds sneller en sneller gaat tot je je motor opblaast. Na deze explosies was reactor 4 volledig vernield. Het deksel van de reactor, die bestaat uit zwaar beton, was opgelicht en lag scheef op het dak. De grafietblokken waarmee de kern van de reactor opgebouwd was, stonden in brand.

Tsjernobyl reactor 4

Bij de kernramp van Tsjernobyl werden dus meerdere menselijke fouten gemaakt. Toch was dit niet het enige probleem. Een onveilig ontwerp van de reactor was mede de oorzaak voor het ongeluk en de snelle verspreiding van radioactiviteit in de lucht. Zo worden in Amerika en Europa andere reactortypes gebruikt dan de RBMK-reactoren die in Tsjernobyl en ook vandaag nog gebruikt worden in sommige andere kerncentrales in delen van de voormalige Sovjet-Unie en Rusland. Deze centrales zijn bijvoorbeeld niet voorzien van een overkoepelend gebouw die de kernreactor volledig van de omgeving isoleert. Daarnet vertelde ik dat de binnenkant van de kerncentrale opgebouwd was uit grafiet. Grafiet is een moderator. Een moderator is een stof dat in een kernreactor gebruikt word om neutronen te laten deelnemen in een kettingreactie, waardoor er dus energie kan vrijkomen. Naast water en zwaar water, is grafiet één van de meest gebruikte moderatoren. Dit levert wel risico’s op aangezien grafiet brandbaar is, zoals duidelijk was bij de Tsjernobyl ramp. Wanneer men water als koelmiddel in combinatie met een grafietmoderator gebruikt, vergroot het veiligheidsrisico nog meer en dat is dus ook het geval bij de RBMK-reactoren.

Het gevaar van straling: De evacuatie en de ontdekking

In 1970 werd de stad Pripjat gebouwd. Deze stad werd speciaal gebouwd voor de arbeiders van de centrale, want de kerncentrales waren de trots van de Sovjets, niets was te veel moeite om het de arbeiders zo comfortabel mogelijk te maken. Tegen 1986 telde het stadje 50 000 inwoners en werd Pripjat de grootste stad in de regio. Het was ook de stad die het dichtst bij de centrale lag.

Evacuatiebussen Pripjat

In de eerste uren na de ontploffing bleek niemand de ernst van de situatie in te zien. Nadat een helikopter diezelfde dag boven de reactor vloog werd duidelijk hoe ernstig het ongeluk was. Men kon zien dat het deksel van de reactor weggeblazen was en de kern bloot lag. Enorme hoeveelheden straling werden afgegeven. Meer dan 36 uren later begon Pripjat aan zijn feitelijke uittocht. 1225 bussen werden vanuit Kiev ingezet om de bewoners van Pripjat op te halen. Zij mochten enkel het noodzakelijke meenemen: Voedsel en kleren voor een dag of twee-drie en hun identiteitspapieren. Al het andere, inclusief huisdieren, moesten ze achterlaten. In 2,5 uur tijd werden bijna alle inwoners uit de stad geëvacueerd. Een dag later werd iedereen in een straal van 10km en nog enkele dagen later in een straal van 30km geëvacueerd.

Het gebrek aan Communicatie

Het is geen geheim dat de eerste melding van het ongeval niet van de Sovjetautoriteiten, maar van Zweedse onderzoekers kwam. Zij hadden een grote radioactieve wolk opgemerkt in hun metingen, die door de wind in hun richting kwam. En ook de bewoners rondom de centrale werden niet op de hoogte gebracht. Zij werden niet of nauwelijks geïnformeerd over de gevaren van straling en radioactiviteit. Jan Balliauw, Ruslandexpert en de maker van “In de ban van Tsjernobyl” geeft dan ook als punt van kritiek over de serie, dat er geen onderscheid gemaakt wordt tussen de begrippen “straling” en “radioactiviteiten besmetting”. Zo is het voor de kijker ook niet duidelijk.

Daarom leg ik even uit wat straling is. Straling is overal, een beetje is niet erg, veel is een probleem. Je kunt het niet zien, niet horen of voelen. Het is een ‘silent killer’. Je hebt twee soorten straling, straling dat bestaat uit deeltjes en gammastraling. Wanneer we het hebben over “radioactieve besmetting” dan gaat dit over die deeltjes die niet goed doordringbaar zijn, die botsen gewoon tegen je aan. Het zijn deze deeltjes die vrijkwamen bij de ontploffing en door de wind als een radioactieve wolk over Europa trok. Deze deeltjes kunnen dus heel erg ver vliegen en neerkomen op gewassen, dieren en mensen. Daar kan je je tegen beschermen door je handen te wassen, groenten en fruit goed te wassen, een mondmasker te dragen en binnen te blijven.

Een tweede soort straling zijn gammastralen die rechtstreeks van de kernreactor komen. Dus wanneer men het over stralingsziekte heeft bij de brandweerlui die als eerste ter plekke waren, gaat het over het effect deze gammastralen. In tegenstelling tot de radioactieve deeltjes die in een radioactieve wolk vormden en zich ver konden verspreiden, geeft de gammastraling na 2km al een nul effect. Deze straling is heel gevaarlijk omdat het bijna overal doorheen komt, hiervoor heb je al lood of beton nodig om ons te kunnen beschermen. Gammastralen gaan dus doorheen je lichaam, maar als je net zo’n gammadeeltje hebt die tegen je DNA botst in je cel, dan gaat die cel kapot en daar kan je uiteindelijk kanker of stralingsziekte door krijgen.

Vergelijking met het coronavirus

Je zou kunnen zeggen dat straling als het ware een kunstmatig virus is, het is dan ook niet zo moeilijk om de link met het coronavirus te leggen. Net als bij COVID-19 is er besmettingsgevaar bij radioactieve deeltjes. Wanneer je Tsjernobyl en Pripjat wil bezoeken en dus in de besmette zone komt, dan moeten daarna de kleren ontsmet worden omdat de deeltjes op je kleren of je huid kunnen blijven hangen. Wanneer deze je lichaam binnendringen is dit schadelijk. Wat dan weer een verschil vormt met corona is dat besmetting door menselijk contact niet mogelijk is. Je kan het dus niet doorgeven door te hoesten en te niezen zoals bij een virus.

Wanneer we terugdenken aan de serie, dan vraag je je waarschijnlijk af waarom bijvoorbeeld Ljoedmila Ignatenko, de vrouw van de brandweerman, niet bij haar man mocht. In de serie liet men constant blijken dat het voor haar bescherming was, zodat zij niet besmet zou worden met het virus. Dit strookt echter niet met de realiteit, want zoals ik al zei; Het is niet besmettelijk. De reden waarom zij niet bij haar man mag komen is niet omdat ze daarmee haar eigen leven in gevaar brengt, maar net andersom, dat van haar man. Door de blootstelling aan gammastralen liep hij stralingsziekte op. Zoals hierboven te lezen, maakt dit soort straling cellen kapot, hierdoor is de man zijn immuunsysteem beschadigd. Dus alle virussen en bacteriën die zij binnenbrengt, brengen het leven van haar man in gevaar.

‘Chernobyl’ de serie: Feit en Fictie

Valeri Legasov

- Valeri Legasov had een doctoraat chemie en was gespecialiseerd in anorganische verbindingen, maar niet in kernfysica. Hij werd door sommige bronnen gekozen omdat hij meteen beschikbaar was en dus niet door enige kennis van kernreactoren.
- Hij werkte niet alleen, hij werd geholpen door tientallen wetenschappers om de schade van de ramp te beperken. Sommigen van hen kenden meer van kernfysica dan hem.
- Hij nam net zoals in de serie al zijn memoires op met een bandrecorder.
- In de serie pleegt Legasov zelfmoord op 26 april 1988 op hetzelfde tijdstip dat de reactor ontplofte. Dit klopt, hoewel het tijdstip echter een aardigheidje van de makers was.

Oelana Chomjoek

- Oelana Chomjoek, gespeeld door de fantastische Emily Watson, is geen historisch figuur. Zij bellichaamt de tien andere wetenschappers die de rampen hielpen beperken met Legasov.
- Oelana is een vrouw, hoewel de partijbureaucratie van de Sovjet-Unie volledig uit mannen bestond, waren er toch veel vrouwelijke wetenschappers en artsen.
- Compleet ondenkbaar is wanneer ze zomaar binnenkomt op een vergadering van het politiebureau, het hoogst uitvoerende orgaan van de Sovjet-Unie. Dit is dus geheel onrealistisch.
- Een ander aspect die niet realistisch is aan het personage Oelana, is dat iemand die werkt voor een instituut uit Minsk diepgaande kennis heeft over reactors in Tsjernobyl. Wetende dat de nucleaire industrie behoord tot het ministerie van Defensie binnen de Sovjet-Unie.

Ljoedmila Ignatenko

- Ljoedmila ging mee met haar man Vasili, de brandweerman, naar een hospitaal in Moskou.
- Het is niet zeker of het overlijden van haar baby komt door blootstelling aan straling komt. Onderzoek geeft aan dat radioactiviteit of straling de kans op miskraam niet of nauwelijks verhoogd.
- Het aantal abortussen steeg uit angst voor misvormingen en afwijkingen bij de baby.
- Het lichaam van Vasili Ignatenko en anderen werden inderdaad begraven in zinken kisten en bedekt met beton.
- Ljoedmila hield de schoenen van haar man niet vast tijdens de begrafenis.

Vergadering in de bunker

- De vergadering zoals je ziet in de banker tijdens de serie heeft nooit plaatsgevonden.
- Brjoechanov (de directeur van de kerncentrale en baas van Parasjin de adjunct-directeur) was in het echte leven veel milder en geliefder onder zijn medewerkers dan wordt afgebeeld in de serie.
- Ook Anatoli Djatlov (de ploegbaas van reactor 4) werd afgebeeld als de schurk van het verhaal, maar in werkelijkheid was dit niet zo zwart-wit. Hij was een streng persoon, maar het was geen onredelijke man. De kernreactoren waren gebrekig en de veiligheidscultuur was niet zo strikt. Aldus Jan Balliauw.
- Djatlov werd nooit de vol gescholden.

De vrijwillige duikers

- Men was inderdaad bang voor nog een explosie.
- Het klopt dat er drie duikers werden ingezet om de kleppen open te zetten.
- De duikers waren geen vrijwilligers, zij kregen de opdracht om de taak uit te voeren. Dit bevestigd ook Aleksej Ananenko, één van de drie duikers, tijdens een interview met Jan Balliauw in ‘In de ban van Tsjernobyl’.
- De drie mannen droegen geen duikershelmen, maar mondmaskers. Ze konden dus ook nog gewoon met elkaar communiceren.
- Het applaus en de fles vodka zijn verzonnen door de makers van de serie.
- Twee van de drie duikers leeft vandaag nog. Baranov en Bespalov hebben na de ramp nog 20 jaar gewerkt in Tsjernobyl. Baranov overleed in 2005.

Stralingsziekte

- Huidverkleuring kunnen optreden door gammastraling, maar dit is pas het geval twee weken na de blootstelling. Het is zo dat onze huid om de 14 dagen vernieuwd, maar straling door deeltjes remt dit af. Je oude huidcellen breken af, maar er komen geen nieuwe in de plaats. Na twee weken zal de onderlaag van de huid blootliggen en kan er geen vocht meer door de huid. Wat we zagen in de serie was dus mogelijks het effect van een combinatie van de twee soorten straling.
- De bloedingen zijn niet realistisch, ze kunnen optreden, maar dan gaat het over inwendige bloedingen.

Poedelnaakte mijnwerkers

- De naakte mijnwerkers is een overdrijving. Dat er kledingstukken werden uitgedaan klopt, maar hoeveel mijnwerkers dit deden en hoeveel laagjes uitgedaan werden is niet duidelijk.
- De opdracht die de mijnwerkers moesten uitvoeren is historisch correct.
- Hoeveel van hen stierven is geen uitsluitsel over. Hoe dan ook gaat het hier niet over stralingsziekte, maar over de gevolgen van straling op lange termijn.

Robots in Chernobyl

- Het gebruik van robots voor het opruimen van het dak klopt.
- De machine die werd ingezet begaf het inderdaad door de hoge straling.
- Het klopt dat 40 000 mannen werden ingezet voor het opruimen van het dak die elk maar 90 seconden puin mochten ruimen. Op die tijd kregen ze de maximale hoeveelheid straling voor hun hele leven.